“Cümlenin öğeleri nasıl bulunur?” sorusuna cevap vermeden önce biraz cümleden bahsedelim.
Bir düşünceyi, haberi veya duyguyu tam olarak ifade etmeyi sağlayan yapıya cümle denir. Cümlenin öğeleri cümle içinde bulunan sözcüklerin grup olarak veya tek başına oluşturdukları görevlerdir.
Cümlenin oluşması için gerekli olan ögeler sayesinde duygu ve düşünceleri rahatça ifade ederiz. Bunun için cümlede her sözcük veya sözcük grubu birtakım görevlere sahiptir.
- Temel Ögeler
- Yardımcı Ögeler
- Ara Söz
1. Cümlenin Öğeleri: Temel Ögeler
Duygu veya düşünceyi anlatmak için temel ögeler kullanırız. Bu ögelere özne ve yüklem denir. Ancak bazı araştırmacılar cümlenin sadece yüklemden oluştuğunu, bu yüzden öznenin bir yardımcı öge olduğunu savunmaktadır.
Örneğin, “yardım etti.” cümlesi yalnızca yüklemden oluşmakta. “Yardım et-” birleşik bir fiil olduğu için bir arada kullanılır. Bu da cümlenin sadece yüklemden oluşabileceği kanısını desteklemektedir.
Temel ögeler olarak bilinen özne ve yüklemi daha iyi anlamanız için çıkmış sorulardan örneklere bakalım.
Yüklem Nedir ?
Bir iş, oluş ve hareket bildirerek cümleleri yargıya bağlayan sözcüklere yüklem denir. Cümle içerisinde her yerde olabilen yüklem, söz öbeklerinden de oluşur. Aynı zamanda çeşitli ikilemeler, yardımcı eylemler veya tamlamalar ile kurulan birleşik sözcükler de yüklemi oluşturur.
Yüklem, çoğu zaman fiil olsa da bazen isimden de oluşabilmektedir.
Bir Kelimenin Yüklem Olduğunu Nasıl Anlarız?
“Yüklem nasıl bulunur?” sorusuna cevap olarak şunları sıralayabiliriz:
- Bir cümleyi ögelerine ayırırken ilk olarak yüklem bulunur. Çünkü yükleme sorulan sorular bize diğer ögeleri bulmada yardımcı olur.
- Yüklem genelde cümlenin sonunda bulunur.
- Cümleye bakıldığında, ifade edilen asıl anlamın karşılığını verir.
- Yüklem, fiilden oluşabildiği gibi isimden de oluşabilir.
Yukarıda verdiğimiz bilgileri çıkmış sorulardan bir örnek ile pekiştirelim.
“Akacak kan damarda durmaz.”
Bu örnekte, yüklem sonda yer almaktadır. Aynı zamanda bir iş, hareket, eylem bildirdiği için fiilden oluşmuştur.
Özne Nedir? Nasıl Bulunur?
Özne için kısaca yüklemde anlatılan işi yapan kişi veya varlık diyebiliriz. Özne, her ne kadar temel ögelerden olsa da her cümle içinde bulunma zorunluluğu yoktur.
Bir cümle içerisinde özneyi bulmanın kısa yolu, yükleme “kim, ne?” sorularını sormaktan geçer. Ancak “ne?” sorusunu nesneyi bulmak için de kullandığımızı unutmayın. Bu yüzden yükleme sorulan “ne?” sorusunu, “olan ne?” şeklinde sormak gerekiyor.
Özne Çeşitleri Nelerdir?
Gerçek Özne (Açık Özne)
Yüklemde ifade edilen yargının cümlede açık bir şekilde ifade edilmesine gerçek (açık) özne denir.
- Matematik dersini bugün Sibel hoca anlatacak. (kim anlatacak?)
Sözde Özne
Bu özne çeşidinde eylemin kim tarafından yapıldığı belli değildir. Sözde özne, cümlenin yapısında bulunan işten etkilenir.
- Söyledikleriniz anlaşıldı. (anlaşılan ne?) (söyledikleriniz)
Gizli Özne
Cümle içerisinde somut olarak bulunmayan, yüklemin çekimi ile anlaşılan bir özne çeşididir.
- Dün sabah kahvaltıya gittik. (giden kim?) (biz)
2. Cümlenin Öğeleri: Yardımcı Ögeler
Cümlenin oluşmasını sağlayan yardımcı ögeler; nesne, zarf tümleci, edat tümleci ve dolaylı tümleçtir.
1. Nesne
Cümlenin öğeleri arasında bulunan nesne, öznenin yaptığı işten etkilenen bir göreve sahiptir.
Yüklemi geçişli olan fiil cümlelerinde bulunan nesne, yükleme “ne, kimi, neyi?” sorularının sorulmasıyla bulunur.
- Pazardan anneme elma aldım. (ne aldım?) (elma aldım) Cümlede “ne?” sorusuna verilen “elma” cevabı nesnedir.
Nesne, kendi içerisinde iki çeşide ayrılır. Bunlar belirtili nesne ve belirtisiz nesnedir.
1.1. Belirtili Nesne
Cümlenin ögeleri içinde bulunan belirtili nesne, yükleme sorulan “kimi, neyi?” sorularının cevabıdır.
- Kitabı her akşam okuyorum. (neyi okuyorum?) (kitabı) Cümlede “neyi?” sorusuna verilen “kitabı” sözcüğü bir belirtili nesnedir.
1.2. Belirtisiz Nesne
Özneyi bulup ardından yükleme sorulan “ne?” sorusunun cevabına belirtisiz nesne denir. Aynı zamanda belirtisiz nesne, “-i” belirtme hal ekini almaz.
- Kadın iki kedi tutuyordu. (ne tutuyordu?)
2. Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı)
Yer, yön, miktar, zaman ve şart belirterek yüklemi tamamlayan söz veye söz öbeklerine zarf tümleci (zarf tamlayıcısı) denir. Zarf tümleci, cümle içerisinde yükleme sorulan “nasıl, ne zaman, neden, ne kadar?” gibi soruların cevaplarını verir.
Deniz sabah kafeye gelmedi. (ne zaman gelmedi?) Cümlede yükleme sorulan “ne zaman” sorusunun cevabı “sabah” kelimesidir. Bu kelime zarf tümlecidir.
3. Edat Tümleci
Cümlenin öğeleri arasında yer alan edat tümleci, yüklemin kiminle ve hangi amaçla yapıldığını gösterir. Cümle içinde yer alan edat tümlecini bulurken yükleme “ne ile, kiminle, kimin için, ne için?” sorularınız sorabiliriz.
- Bu kitabı dostlarıyla yazmış. (kiminle yazmış?)
4. Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)
Cümlenin ögeleri arasında bulunan dolaylı tümleç, yaklaşma, bulunma ve uzaklaştırma bildirir.
Yükleme sorulan “kime, kimde, kimden, nerenden, nerede, neye, neyden?” sorularının cevabı bize dolaylı tümleci verir. Aynı zamanda dolaylı tümleç, “-e, -de, -den” eklerinden oluşmaktadır.
- Onunla evde görüşeceğiz. (nerede görüşeceğiz?) Cümle içinde yükleme sorulan “nerede?” sorusunun cevabı olan “evde” sözcüğü bir dolaylı tümleçtir.
3. Cümlenin Öğeleri: Ara Söz
Cümle içinde açıklamak amacıyla iki kısa çizgi veya iki adet virgül ile kullanılan sözlerdir. Cümlenin öğeleri arasında sıklıkla kullanılan ara söz, cümleden çıkartıldığında anlamda bir değişikliğe yol açmaz.
- Ankara’ya ,büyüdüğü yere, gidiyordu.
- Genç kadın onu -yaralı adamı- kurtarmak için çok uğraştı.
- Ülkene ,İrlanda’ya, ne zaman dönüyorsun?
Bu yazıda ÖSYM‘ nin sınavlarında en çok karşılaşılan cümlenin öğeleri konu anlatımına yer verdik.
Türkçe sınavlarında bulunan dilbilgisi kısmı, cümlenin öğeleri konusu ve merak ettiğiniz her şey için yorum bırakmayı unutmayın. Ayrıca dilbilgisinde iyi olmadığınızı düşünüyorsanız mutlaka online özel ders alabilirsiniz.
Alanında uzman eğitmenlerden Öğretmen Tercihim avantajlarıyla ders alın!
Yazı Yorumları